1. Əlaqəli auditor xidmətləri nədir?
Əlaqəli auditor xidmətləri — klassik auditdən fərqli olaraq, tam audit yoxlaması aparılmadan, müəyyən məlumatların, hesabatların, əməliyyatların və ya proseslərin müəyyən məqsəd üçün təhlil olunması, qiymətləndirilməsi və təsdiqlənməsi üçün təqdim olunan peşəkar xidmətlər toplusudur. Bu xidmətlər müstəqil auditor tərəfindən həyata keçirilir və müəyyən auditor prosedurlarına əsaslanır.

2. Əsas məqsədləri

Əlaqəli auditor xidmətlərinin əsas məqsədi aşağıdakılardır:

• Müəyyən maliyyə və ya qeyri-maliyyə məlumatlarının doğruluğunu yoxlamaq
• Müəyyən proseslərin və hesabatların müvafiqliyini və uyğunluğunu qiymətləndirmək
• Rəhbərliyə və maraqlı tərəflərə etibarlı məlumat təqdim etmək
• Əsaslı qərarların qəbulunu dəstəkləmək
• Audit ehtiyacı olmayan hallarda alternativ sübut və rəylər təqdim etmək

3. Əsas xidmət növləri
a) Müəyyənləşdirilmiş prosedurlar üzrə yoxlama (Agreed-upon Procedures, AUP)
Bu xidmət növündə auditor müştəri ilə əvvəlcədən razılaşdırılmış konkret audit prosedurlarını yerinə yetirir və nəticələri obyektiv şəkildə təqdim edir, lakin rəy vermir.

Misal:

• Dövlət satınalmaları zamanı sənədlərin uyğunluğunun yoxlanılması
• Qrant və ya donor hesabatlarının faktiki xərclərə uyğunluğunun təsdiqi
• Kassa qalığının və ya əsas vəsaitlərin yoxlanılması

b) İcmal yoxlaması (Review engagements)
Burada auditor daha məhdud prosedurlar tətbiq edir (məsələn, sorğular, analitik təhlil) və məhdud səviyyəli rəy verir. Bu audit deyil, lakin müəyyən dərəcədə əminlik səviyyəsi yaradır.

Misal:

• Maliyyə hesabatlarının ilin ortasında icmal yoxlanılması
• Qeyri-məcburi hesabatların qısaldılmış qiymətləndirilməsi

c) Təqdim edilən maliyyə məlumatlarının tərtibinə yardım (Compilation services)
Auditor müştərinin təqdim etdiyi məlumatlar əsasında maliyyə hesabatlarını tərtib edir, lakin heç bir yoxlama və ya rəy vermir. Bu xidmət maliyyə hesabatlarının hazırlanması məqsədilə istifadə olunur.

Misal:

• Kiçik müəssisələr üçün illik balans hesabatlarının tərtibi
• Sərmayədar və ya bank üçün hesabat paketinin hazırlanması

d) Sertifikatlaşdırma və təsdiqləmə xidmətləri (Certification services)
Bəzi hallarda auditor müəyyən sənədlərin və məlumatların qanunvericiliyə və ya müqavilə şərtlərinə uyğunluğunu təsdiqləyir.

Misal:

• Dövlətə təqdim olunan maliyyə hesabatlarının rəsmi təsdiqi
• Layihə və tender sənədlərinin sertifikatlaşdırılması

4. Əlaqəli auditor xidmətləri ilə audit arasındakı fərqlər

5. Kimlər üçün uyğundur?
Əlaqəli auditor xidmətləri aşağıdakı qurumlar və hallarda daha məqsədəuyğundur:

• Kiçik və Orta Sahibkarlıq Subyektləri (KOB-lar)
• QHT-lər və donor maliyyəsi ilə işləyən təşkilatlar
• Startup və yeni fəaliyyətə başlayan şirkətlər
• Dövlət satınalmalarında iştirak edən müəssisələr
• Sərmayə cəlb etmək istəyən bizneslər
• Tenderə müraciət edən şirkətlər

6. Üstünlükləri

• Sürətli və çevik yanaşma — auditlə müqayisədə daha tez başa çatır
• Daha az xərcli — məhdud xidmət olduğu üçün daha münasib qiymətlidir
• Konkret məqsədlərə yönəlmişdir — lazımsız yoxlamalar olmur
• Etibarlılıq təmin edir — qərar qəbuletmə prosesini dəstəkləyir
• Uyğunluq yoxlaması imkanı — müqavilə və hüquqi tələblərə uyğunluğu müəyyən edir

7. Qanunvericilik və standartlar
Əlaqəli auditor xidmətləri aşağıdakı beynəlxalq və yerli sənədlərlə tənzimlənir:

• Beynəlxalq Əlaqəli Xidmətlər Standartları (ISRS) – xüsusilə ISRS 4400 (Agreed-upon Procedures)
• Azərbaycan Respublikasının “Auditor fəaliyyəti haqqında” Qanunu
• Auditorlar Palatasının metodiki göstərişləri və tövsiyələri
• Müvafiq vergi və mühasibat uçotu qanunvericiliyi

8. Nəticə
Əlaqəli auditor xidmətləri – tam auditin alternativi kimi, konkret məqsədlər üçün qısa müddətli, səmərəli və etibarlı yoxlama formasıdır. Kiçik və orta müəssisələr, donor layihələri və ya tender iştirakçıları üçün maksimal dərəcədə faydalı ola bilər. Bu xidmətlər, müəssisənin maliyyə intizamını artırmaq, şəffaflıq təmin etmək və maraqlı tərəflərə qarşı etibarlılığını gücləndirmək üçün əhəmiyyətlidir.